190 - Η σταυροθήκη του Stavelot

Η σταυροθήκη του Stavelot. Δημιουργήθηκε για να στεγάσει τα δύο εσωτερικά βυζαντινά τρίπτυχα,
δώρα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μανουήλ Α' Κομνηνού, που περιέχουν Τίμιο Ξύλο, τεμάχιο από
φόρεμα της Παναγίας και λίθο από τον Πανάγιο Τάφο του Χριστού.

Η τρίπτυχη σταυροθήκη του Stavelot είναι μία μεσαιωνική σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου από χρυσό και σμάλτο. Δημιουργήθηκε για να στεγάσει τα δύο εσωτερικά τρίπτυχα βυζαντινής προέλευσης που έλαβε πιθανότατα ως δώρο, ο ηγούμενος του αββαείου των Βενεδικτίνων μοναχών του Stavelot (στο σημερινό Βέλγιο) Wibald (1098-1158), ο οποίος είχε σταλεί σε διπλωματική αποστολή στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Βαρβαρόσσα τον χειμώνα του 1154.  Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο Wibald έλαβε τα δύο μικρότερα τρίπτυχα ως διπλωματικό δώρο από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Α' Κομνηνό, και μετά την επιστροφή του στο Stavelot, ανέθεσε σε καλλιτέχνες της κοιλάδας του ποταμού Meuse (Μεύσης) να δημιουργήσουν το μεγαλύτερο εξωτερικό τρίπτυχο. Έτσι έχουμε ένα σπάνιο συνδυασμό βυζαντινών τρίπτυχων σταυροθηκών Τιμίου Ξύλου που ενσωματώθηκαν στο εσωτερικό λατινογενούς τρίπτυχης σταυροθήκης που λειτουργούσε και ως φορητό αλτάριο (= η αγία τράπεζα των Καθολικών).  Η σταυροθήκη μάλιστα του Stavelot θεωρείται σήμερα και ένα εξαιρετικό αριστούργημα της Ρωμανικής αργυροχρυσοχοΐας και τέχνης.  

Διαβάστε περισσότερα και δείτε λεπτομερείς φωτογραφίες παρακάτω:

Η σταυροθήκη του Stavelot. Ένα εξαιρετικό αριστούργημα
της Ρωμανικής αργυροχρυσοχοΐας και τέχνης.

Η σταυροθήκη του Stavelot έχει διαστάσεις 48 εκατοστά ύψος και 66 εκατοστά πλάτος (ανοιχτή).  Το μεσαίο τμήμα, στο οποίο ενσωματώθηκαν τα βυζαντινά τρίπτυχα, έφερε χρυσό ένθετο πεδίο με ημιπολύτιμους λίθους, το οποίο έχει σήμερα χαθεί. Στη θέση του προσαρμόστηκε μαύρο βελούδο και πολύ πρόσφατα χρυσό φόντο, ώστε να μιμείται την εντύπωση της αρχικής διακόσμησης.

Από τα δύο βυζαντινά τρίπτυχα, το μεγαλύτερο και χαμηλότερο φέρει τέσσερα μικροτεμάχια Τιμίου Ξύλου που σχηματίζουν σταυρό. Εκατέρωθεν του σταυρού οι όρθιες μορφές του Μεγάλου Κωνσταντίνου και της μητέρας του Αγίας Ελένης, ενώ υψηλότερα οι Αρχάγγελοι Γαβριήλ και Μιχαήλ. Στο εσωτερικό μέρος των πτερύγων της σταυροθήκης οι μορφές των ακόλουθων στρατιωτικών αγίων: Γεωργίου και Προκοπίου στα αριστερά και Θεοδώρου και Δημητρίου στα δεξιά. Στο εξωτερικό μέρος, όταν η σταυροθήκη είναι κλειστή,  οι μορφές των τεσσάρων ευαγγελιστών.
   

Η μεγαλύτερη εσωτερική βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου (ανοιχτή).

Το Τίμιο Ξύλο.

Οι δύο τρίπτυχες βυζαντινές σταυροθήκες κλειστές.

Η μεγαλύτερη εσωτερική βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου (κλειστή).

Το μικρότερο βυζαντινό τρίπτυχο (αυτό που βρίσκεται ψηλότερα) φέρει σε μία εσωτερική κρυφή κοιλότητα: ένα μικροτεμάχιο Τιμίου Ξύλου, τεμάχιο από φόρεμα της Παναγίας, αντικείμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Χριστού (που δεν μπορεί να αναγνωριστεί με βεβαιότητα, ίσως λίθος) και μικρό φύλλο περγαμηνής με την ακόλουθη επιγραφή στα λατινικά: De ligno Domini, de sepulchro domini, de vestimento marie virginis (= από το Ξύλο του Κυρίου, από τον Τάφο του Κυρίου, από φόρεμα της Μαρίας της Παρθένου). Η περγαμηνή και η επιγραφή είναι της ίδιας εποχής και πιθανότητα το σημείωμα γράφτηκε από τον ίδιο τον ηγούμενο Wibald, όταν έλαβε τα δώρα. Η θυρίδα που κλείνει την κρυφή κοιλότητα με τα λείψανα φέρει παράσταση της Σταύρωσης, ενώ όταν κλείνει το μικρό τρίπτυχο παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

Η μικρότερη εσωτερική βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου (ανοιχτή).
Πίσω από τη σκηνή της Σταύρωσης, σε μυστική ξύλινη κοιλότητα, βρέθηκαν
ένα μικροτεμάχιο Τιμίου Ξύλου, τεμάχιο από φόρεμα της Παναγίας,
λίθος από τον Πανάγιο Τάφο και φύλλο περγαμηνής με την ακόλουθη επιγραφή
στα λατινικά: De ligno Domini, de sepulchro domini, de vestimento marie virginis
(= από το Ξύλο του Κυρίου, από τον Τάφο του Κυρίου, από φόρεμα της Μαρίας της Παρθένου).

Η μεγαλύτερη εσωτερική βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου (ανοιχτή).

Τα δύο εξωτερικά φτερά της τρίπτυχης σταυροθήκης του Stavelot  φέρουν αφηγηματικές παραστάσεις από σμάλτο. Αριστερά στα τρία μετάλλια (και από κάτω προς τα πάνω): ο Μέγας Κωνσταντίνος βλέπει σε όνειρο τη νύχτα πριν από τη Μάχη της Μιλβίας γέφυρας το σημείο του σταυρού, η νίκη του Μεγάλου Κωνσταντίνου στην ίδια μάχη και η βάπτιση του σε μεγάλη ηλικία από τον πάπα Σιλβέστρο Α΄ (σημ. της λειψανοθήκης:  στην πραγματικότητα και με βάση τον Ευσέβιο Καισαρείας, ο Μέγας Κωνσταντίνος βαπτίστηκε ετοιμοθάνατος στη Νικομήδεια από τον επίσκοπο της πόλης Ευσέβιο. Παρατηρήστε επίσης ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος δεν παρουσιάζεται εδώ με φωτοστέφανο, αντίθετα από τα βυζαντινά τρίπτυχα, αφού οι Λατίνοι δεν τον θεωρούν Άγιο). Δεξιά η Αγία Ελένη ανακρίνει τους εβραίους ηγέτες (που φορούν ειδικά καπέλλα) σχετικά με τη θέση του Σταυρού, οι ανασκαφές και η ανακάλυψη των τριών σταυρών και τέλος η δοκιμασία του Τιμίου Σταυρού (η Αγία Ελένη δοκιμάζει τους σταυρούς σε έναν άρρωστο άνθρωπο για να βρει αυτόν που έχει θεραπευτικές ικανότητες και έτσι να ταυτοποιήσει τον Τίμιο Σταυρό).  

Το αριστερό φύλλο της σταυροθήκης του Stavelot (από κάτω προς τα πάνω):
ο Μέγας Κωνσταντίνος βλέπει σε όνειρο τη νύχτα πριν από τη Μάχη της Μιλβίας
γέφυρας το σημείο του σταυρού, η νίκη του Μεγάλου Κωνσταντίνου στην ίδια μάχη
και η βάπτιση του σε μεγάλη ηλικία από τον πάπα Σιλβέστρο Α΄.

Το δεξιό φύλλο της σταυροθήκης του Stavelot (από κάτω προς τα πάνω):
η Αγία Ελένη ανακρίνει τους εβραίους ηγέτες (που φορούν ειδικά καπέλλα) σχετικά
με τη θέση του Σταυρού, οι ανασκαφές και η ανακάλυψη των τριών σταυρών
και τέλος η δοκιμασία του Τιμίου Σταυρού (η Αγία Ελένη δοκιμάζει τους σταυρούς
σε έναν άρρωστο άνθρωπο για να βρει αυτόν που έχει θεραπευτικές ικανότητες).

Η ομορφιά της σταυροθήκης του Stavelot βρίσκεται επίσης και στο γεγονός ότι ταυτόχρονα συνθέτει την ανατολική και τη δυτική χριστιανική καλλιτεχνική παράδοση σε ένα ιερό αντικείμενο, ενώ ταυτόχρονα κάνει ορατές τις αποκλίσεις τους. Δεν είναι μόνο οι διαφορετικές τεχνικές σμάλτου που χρησιμοποιήθηκαν μεταξύ του εξωτερικού τρίπτυχου και των βυζαντινών εσωτερικών τρίπτυχων, αλλά και ο τρόπος που οι εικόνες και οι ιδέες που εκφράζονται από αυτές είναι πολύ διαφορετικός ανάμεσα στις δύο παραδόσεις. Οι Βυζαντινοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν στατικές και συμβολικές εικόνες δείχνοντας με αυτό τον "σιωπηλό" τρόπο λατρεία προς τον Χριστό και τα Πάθη του, ενώ οι δυτικοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν ενεργητική αφήγηση με δραματικά κινούμενα στοιχεία εν μέσω οραμάτων, μαχών και θαυμάτων.

Η σταυροθήκη του Stavelot βρίσκεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη και Μουσείο Morgan της Νέας Υόρκης. 

Η σταυροθήκη του Stavelot όπως εκτίθεται σήμερα
στη Βιβλιοθήκη και Μουσείο Morgan της Νέας Υόρκης.

Η λεζάντα του μουσείου για τη σταυροθήκη του Stavelot.